T A Σ Ο Σ   X P I Σ T I Δ H Σ

Ό ρ θ ω σ ε   α ν ά σ τ η μ α   
σ τ ο υ ς   μ ύ θ ο υ ς   τ η ς   γ λ ώ σ σ α ς

Μεγάλη απώλεια για την επιστήμη της γλωσσολογίας, αλλά και γενικότερα για τα ελληνικά γράμματα αποτελεί ο αιφνίδιος θάνατος του καθηγητή του Αριστοτελείου Τάσου Χριστίδη, αργά το βράδυ της Κυριακής. Ο A.-Φ. Χριστίδης (όπως συνήθιζε να υπογράφει) υπέστη καρδιακό επεισόδιο την παραμονή των Χριστουγέννων και εισήχθη σε ιδιωτική κλινική της Θεσσαλονίκης, όπου και έκανε επείγουσα επέμβαση. Νέο όμως επεισόδιο το βράδυ της δεύτερης ημέρας των Χριστουγέννων απέβη μοιραίο. Ο 58χρονος γλωσσολόγος αφήνει πίσω του σπουδαίο έργο. Κορυφαία στιγμή θα πρέπει να θεωρηθεί η έκδοση του συλλογικού έργου Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, του οποίου υπήρξε επιστημονικός υπεύθυνος και εμπνευστής. Το έργο εκδόθηκε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (του οποίου ο
αποθανών υπήρξε διευθυντής, στο Τμήμα Γλωσσολογίας) και το Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη, και ήδη είναι υπό έκδοση η αγγλική του μετάφραση από το Cambridge University Press.

Ο Τάσος Χριστίδης σπούδασε αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και κλασικές γλώσσες στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. Εκεί συνέχισε τις μεταπτυχιακές σπουδές του και έγραψε τη διδακτορική διατριβή του, στον τομέα της Γενικής Γλωσσολογίας. Δημοσίευσε κείμενα και βιβλία για τη θεωρία της γλώσσας και για την ιστορία της ελληνικής. Στα εξειδικευμένα ενδιαφέροντά του περιλαμβάνονταν η μελέτη της γραμμικής B, των διαλέκτων, επιγραφικές και γλωσσολογικές μελέτες, όπως και η δημοσίευση των χρηστηρίων ελασμάτων του μαντείου της Δωδώνης. Στο ευρύτερο κοινό έγινε όμως γνωστός για τις ψύχραιμες όσο και θαρραλέες απόψεις του σε θέματα
ιδεολογικών χρήσεων της γλώσσας. Από επιστημονική άποψη, προτίμησε να μην υπηρετήσει πιστά κανένα από τα κυρίαρχα ρεύματα σκέψης της επιστήμης του, αλλά να θέτει γενικότερα ερωτήματα για τη φύση και τη σημασία της γλώσσας ως σημειωτικού συστήματος και συγχρόνως κοινωνικοϊστορικού φαινομένου. Άλλωστε, εκείνο που τον ενδιέφερε ιδιαίτερα ήταν η σύνδεση της γλώσσας με την ανθρώπινη νόηση, την «κοινή
πατρίδα» όλων, όπως συνήθιζε να λέει, καθώς και οι επιμέρους γλωσσικές εκδοχές της στο ιστορικό περιβάλλον.

Το ενδιαφέρον του Τάσου Χριστίδη για τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας συγκεκριμενοποιήθηκε συχνά με παρεμβατικά του κείμενα, που αποτελούν καίριες αποτυπώσεις της προοδευτικής στάσης του και ιδεολογικής θέασης του φαινομένου της
γλώσσας. Έτσι αποκάλυψε με πειστικότητα το κοινωνικό και ιδεολογικό περιεχόμενο του νεοκαθαρευουσιάνικου λόγου, αντιτάχθηκε στη μυθοποίηση της αρχαίας ελληνικής
γλώσσας, όπως αντιτάχθηκε και σε όσους επανειλημμένα απαξιώνουν τη γλώσσα των νέων. Συνεπώς δεν ήταν ούτε από τους μόνιμους ανησυχούντες για την πορεία της ελληνικής γλώσσας στις μέρες μας.

H 1.200 σελίδων «Ιστορία» του (στη συγγραφή μετείχαν 75 έλληνες και ξένοι επιστήμονες) εκτάθηκε σε όλες τις εκδοχές της ελληνικής γλώσσας, περιγράφει όλες τις διαλέκτους που οδήγησαν στην ελληνιστική κοινή, ενώ έχει πολλές ενότητες που διακρίνονται για την πρωτοτυπία τους και τη δημιουργική τους οπτική. Ανάμεσά τους η ενότητα που εξετάζει τις επαφές της ελληνικής με άλλες γλώσσες (σημιτικές, λατινική, θρακική, ιλλυρική, φρυγική, καρική, λυκική, ιρανική, ετρουσκική, εβραϊκή κ.ά.), μία ενότητα που περιγράφει τη στάση των αρχαίων απέναντι στη γλώσσα και την εκπαίδευση, αλλά και θέματα που σπάνια βλέπει κανείς σε παρόμοια έργα, όπως η χρήση της αρχαίας ελληνικής σε ανέκδοτα, παροιμίες, μουσική και άλλες γλωσσικές χρήσεις.

Όχι στα «περιούσια»
Ο Τάσος Χριστίδης έλεγε ότι «η γλώσσα δεν χαλάει, απλώς αλλάζει». Και αν ανησυχούσε για τα δελτία ειδήσεων της τηλεόρασης ήταν όχι γιατί δημιουργούν κάποιου
είδους φθορά στην ελληνική γλώσσα, αλλά γιατί «χρησιμοποιούν τη γλώσσα για να δραματοποιήσουν την αφήγηση και να ερεθίσουν συναισθηματικά τον τηλεθεατή», όπως είχε δηλώσει στα NEA. Ο Θεσσαλονικιός καθηγητής θεωρούσε ότι η γλώσσα δεν
είναι μνημείο που μένει αναλλοίωτο ανά τους αιώνες, αλλά ούτε και αυτόνομη αξία, καθώς η ίδια γλώσσα κάλλιστα μπορεί να υπηρετήσει πολύ διαφορετικούς ιδεολογικούς σκοπούς.

H μνημειώδης «Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας» διαπνέεται από τη διάθεση ανάδειξης της ιστορικότητας της γλώσσας μας σε όλες της τις εκφάνσεις (χαμηλές και υψηλές χρήσεις), ενώ αμύνεται και στις ιδεοληψίες περί περιούσιας γλώσσας. Είχε πει χαρακτηριστικά ότι «οι μεγαλοστομίες περί προνομίων της ελληνικής δημιουργούν
προβλήματα στην υπεράσπισή της σήμερα». Διότι «πώς να αμυνθείς απέναντι στην ηγεμονία της αγγλικής όταν χρησιμοποιείς ως επιχείρημα το μεγαλείο μιας άλλης γλώσσας;».

«Δεν κινδυνεύουμε από τα δάνεια»
Ακόμη και στο τελευταίο δημοσιευμένο κείμενό του, στον «Ταχυδρόμο» της Παρασκευής 24 Δεκεμβρίου ο Τάσος Χριστίδης αντιδρούσε στην κινδυνολογία περί την ελληνική γλώσσα: «Ο δανεισμός δεν είναι καταστροφή για τη γλώσσα, επειδή οι γλώσσες διαμορφώθηκαν από τον δανεισμό. Άλλο είναι το ζήτημα. Να προσπαθούμε να αποδίδουμε ξένους όρους με ελληνικό γλωσσικό υλικό. Αυτό όσο μπορεί να γίνεται, πρέπει να γίνεται χωρίς ωστόσο αντίληψη γλωσσικής αστυνόμευσης στο όνομα ενός ανυπόστατου κινδύνου. Τόσες λέξεις που χρησιμοποιούμε καθημερινά είναι δάνεια, από τη λέξη "σπίτι", που είναι λατινικό δάνειο, μέχρι τη λέξη "καβγάς", που την έχουμε τόσο ανάγκη και που είναι τουρκικό δάνειο, και δεν έπαθε τίποτα η γλώσσα μας».

Είπαν....

Πάθος για την αλήθεια
Δήμητρα Θεοφανοπούλου-Κοντού, καθηγήτρια γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών:
«Εκτιμώ αφάνταστα τη συμβολή του Τάσου Χριστίδη στην επιστήμη. Πολύπλευρος, πρωτότυπος, είναι από τους σπουδαιότερους γλωσσολόγους του καιρού μας. Μας συνδέει (μου είναι αδύνατον να συνηθίσω τον παρατατικό) βαθιά φιλία, θα έλεγα αγάπη. Ως χαρακτήρας ήταν κλειστός και μοναχικός. Είχε ήθος. Για τη συμβολή του στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, και για την Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, θα μιλάει το πανελλήνιο, αλλά θα μιλούν και διεθνώς για πολλά χρόνια. Οι μελέτες του Κέντρου δεν
θα είχαν καθόλου προχωρήσει χωρίς εκείνον. Ήταν άνθρωπος ουσιαστικός, όχι ρητορικός. Τα άρθρα και οι μελέτες του ήταν συχνά πρωτοποριακά. Αυτά που έχει γράψει θα μείνουν. Δεν ακολουθούσε μια θεωρία, δεν αντέγραφε. Είχε πάθος για την
αλήθεια και ερευνούσε σε βάθος τα πράγματα. Ίσως γι' αυτό έκανε και ζημιά στον εαυτό του».